به گزارش راه شلمچه، سال ها پیش الیا کازان براساس فیلمنامه ای از پل آزبرن و در فیلم «رودخانه وحشی» به بهترین شکل، مواجهه سنت و مدرنیته و چالش میان آنها را به تصویر کشیده بود. این که چطور قدرت و سازوکار دنیای مدرن، سنت را به زانو درمی آورد و قربانی می کند. چاک با بازی تماشایی مونتگومری کلیفت به عنوان یک نماینده دولت مامور می شود به خاطر ساخت سد، ساکنان منطقه از جمله پیرزنی به نام الا (جو ون فلیت) را مجاب به تخلیه و تخریب خانه های شان کند.
حالا در مستند «گالش منزل» به کارگردانی علی شهاب الدین هم نمونه تقریبا مشابهی از تقابل سنت و مدرنیته را می بینیم و آن مصوبه دولتی طرح خروج گالش ها و دام از جنگل به شکل دیگری قربانی می گیرد و پایان دوران فرهنگ غنی و ریشه دار گالشی و تخریب طبیعت و زیست بوم جنگل های هیرکانی به تصویر کشیده می شود.
گالش منزل به کارگردانی علی شهاب الدین و تهیه کنندگی او و حنانه شهاب الدین که سال گذشته در پانزدهمین جشنواره سینماحقیقت حضور داشت، امسال در نسخه ای کوتاه شده در سی ونهمین جشنواره بین المللی فیلم کوتاه تهران هم به نمایش درمی آید و جزو 13فیلمی است که برای دریافت «برگ زرین» تلاش و رقابت می کنند.
مستند گالش منزل به موضوع مهمی درباره تخریب زیست بوم و جنگل های هیرکانی و انقراض زندگی و فرهنگ گالشی به عنوان یکی از مهم ترین حرفه های مرتبط با دامداری می پردازد.
من اهل همان منطقه هستم و در دوران کودکی و مدرسه با فضای گالش منزلی آشنا شدم اما بعدها که محل زندگی ام تغییر کرد و مشغول کارهای دیگر شدم، انگار ناخودآگاه آن فضا و آن حرفه را از یاد بردم تا این که یک روز خواهرزاده ام به من گفت شما که کار مستند می کنید، چرا سراغ آقای شعبانعلی طالبی نمی روید؟ از او پرسیدم مگر هنوز زنده است؟ گفت بله. من هم فرصت را غنیمت شمردم و سراغ این موضوع رفتم. البته به عنوان مستندساز به جز جذابیت خود موضوع به این فکر کردم که وجوه دراماتیک آن چیست و آیا می توان قصه و روایت خوبی از موضوع داشت؟ نقطه دراماتیک ماجرا ابتلای این پیرمرد به بیماری سرطان بود و همین بیشتر مرا به ساخت این مستند ترغیب کرد. آنچه این درام را تقویت می کرد، اصرار فرزندان پیرمرد برای بازگشت او به شهر برای درمان بود اما پیرمرد اصرار داشت در جنگل به زندگی و حرفه گالشی خود ادامه دهد. وقتی کار مستند جدی شد، شروع به تحقیقات کردم. برای همین باید مسیر دوساعته و دشوار را با لندروور و ماشین های آفرودی می رفتیم و از جایی به بعد هم باید دو ساعت پیاده روی و کوهنوردی می کردیم تا به محل زندگی پیرمرد برسیم. وقتی به آنجا رسیدم، دنبال جواب این سوال بودم که این پیرمرد چه چیز در این محیط می بیند و ماندگار شده که ما و فرزندان او نمی بینیم. مگر یک فرد مبتلا به سرطان نباید دنبال دارو و درمان باشد؟ وقتی با او هم صحبت شدم، دیدم خیلی معتقد و متوکل است و حرف های معارفی می زند. می گفت خداوند همه جا هست. او در پاسخ به دغدغه و نگرانی فرزندانش درباره این که اگر در تنهایی اتفاقی برایش رخ دهد، اطمینان خاطر می داد خدا بالای سر من است و می گفت مطمئنم در کنار شما از دنیا خواهم رفت.
همین اتفاق هم افتاد و او در کنار خانواده اش از دنیا رفت.
بله، توکل این مرد خیلی برایم اهمیت داشت و جالب بود. در فیلم هم به چرایی حضور او در طبیعت پرداختم و تصاویر زیادی در این زمینه گرفتم. انرژی متقابلی که این پیرمرد از جنگل می گرفت و به طبیعت برمی گرداند برایم خیلی مهم بود. من یک سال و نیم تمام آن مسیر را می رفتم و می آمدم تا با او بیشتر آشنا شوم و خو بگیرم. آن موقع هنوز خبری از فیلمبرداری رسمی نبود و فقط جهت تحقیقات و آشنایی بیشتر با پیرمرد به آنجا می رفتم و برای تحقیق فیلم می گرفتم.
راحت پذیرفت که قهرمان مستند شما باشد و از او فیلم بگیرید؟
بله، علاقه مند بود. همه آن مدت در کلبه کوچکش زندگی می کردیم. او مثل قدیمی ها، آدم سفره داری بود. بعد از آشنایی و تحقیقات، فیلمبرداری را شروع کردیم و یکی دو جلسه فیلم گرفتیم تا ببینیم در ادامه چه می شود. تاکید می کنم در ابتدا دنبال چرایی ارتباط این مرد با طبیعت و جنگل بودم. او در همین فیلم از دولت گلایه کرد که چرا گالش ها را از جنگل بیرون می کند. می گفت ما گالش ها نگهبانان واقعی جنگل هستیم و از جنگل صیانت می کنیم. آنها طبق پروانه های بهره برداری چرای دام و زمین هایی که از قدیم الایام در اختیارشان قرار گرفت، از این مناطق محافظت می کردند. بنابراین آنها به خاطر حفظ علف برای دام و مسئولیتی که بابت مرتع داشتند، به هیچ کسی اجازه ورود به این محیط ها و قطع درختان و تخریب جنگل را نمی دادند اما از زمان دوران سازندگی و ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی این سازوکار تغییر کرد و دولت، توسعه را به فرهنگ ترجیح داد. اعتقاد داشتند که سازندگی، خودش مساله فرهنگ را هم درست می کند. پیرو همین نگاه، طرح خروج دام و گالش ها از جنگل به بهانه ایجاد دامداری مدرن مطرح و اجرایی شد. توضیح شان این بود که گالش و دامدار با داس و تبری که دارد، برای تامین هیزم شبانه درختان را قطع می کند. درحالی که آنها از چوب ها و هیزم های افتاده روی زمین استفاده می کردند. با این بهانه های بیهوده، جنگل را از گالش ها و دامداران واقعی خالی و فضا را برای تخریب زیست بوم فراهم کردند. این بیرون کردن دامداران از جنگل هم با روش های تشویق، تهدید و تطمیع صورت گرفت اما دیدیم که این خروج، نتیجه معکوس داشت و عملا آن طرح دولت و بحث ارجحیت توسعه به فرهنگ شکست خورد. درحالی که شما اگر به مالزی و برخی کشورهای دیگر بروید، می بینید که برای حفظ زیست بوم ها و این نوع زندگی ها، دولت به افراد یارانه می دهد که اتفاقا در این مناطق بمانند تا ضمن حفظ محیط، گردشگر هم جذب کنند اما در ایران ماجرا وارونه شد و به گالش ها و دامداران پول دادند که از جنگل و طبیعت خارج شوند. با این کار هم زیست بوم ازبین رفت و هم آن فرهنگ غنی و ریشه دار گالشی. وقتی جنگل خارج از سکنه و گالش و نگهبان شد، آدم ها و قاچاقچیان جنگل یورش آوردند و شروع به تخریب و نابودی جنگل و طبیعت کردند.
آیا مخاطبان مسئول و دولتمردان هم فیلم شما را دیده اند و با این آسیب شناسی مورد اشاره شما مواجه شده اند؟
بله، زمان جشنواره سینماحقیقت تعدادی از نماینده های مجلس به دعوت من فیلم را دیدند، ازجمله آقایان دکتر غلامرضا منتظری نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس، دکتر محمدمهدی زاهدی عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس و... بعد آقای دکتر نوروزی نماینده علی آباد و یکی از اعضای کمیسیون آموزش مجلس خیلی علاقه مند شد این فیلم در کمیسیون آموزش نمایش داده و موضوع آن به بحث و بررسی گذاشته شود. البته به دلیل مشغله و کمی هم سهل انگاری من این موضوع به تاخیر افتاد اما امیدوارم به زودی این اتفاق بیفتد و مستند گالش منزل در کمیسیون آموزش برای اعضا و برخی نمایندگان مجلس نمایش داده شود. شاید نمایش فیلم و توجه به موضوع باعث تغییر قانون در این زمینه شود. خوشبختانه این گروه به شدت مخالف طرح شکست خورده دام از جنگل است.
ظاهرا یکی از دلایل اصلی شکست این طرح، نبود پیوست عدالت است.
دقیقا. رهبر انقلاب خطاب به دولت آقای رئیسی گفتند دولت هر طرح و لایحه ای را که می خواهد تصویب کند، حتما باید پیوست عدالت هم داشته باشد. وگرنه تصویب طرح که هنر نیست. طرح خروج دام از جنگل هم ازجمله طرح هایی بود که پیوست عدالت در آن وجود نداشت. لزوما با حصارکشی و تصویب یک قانون، نمی توانیم به موفقیت آن خوشبین باشیم، باید از نظر فرهنگی کار کرد. گالش ها بدون هیچ چشمداشت مالی، حافظ و نگهبان جنگل و طبیعت بودند، چون به جنگل علاقه داشتند و آن را خانه خود می دانستند اما دولت با تصویب آن طرح و خروج گالش ها و دامداران از جنگل، جنگلبانان اجاره ای و دولتی را به کار گرفت که چندان دل شان به حال جنگل و طبیعت نمی سوزد. در مستند گالش منزل سراغ شخصیتی رفتم که دلسوز جنگل و طبیعت بود. در یکی از وقفه های فیلمبرداری، پسر آقای طالبی به من خبر داد که حال پدر بد شده و او را به بیمارستان بردند. من هم خودم را به بیمارستان رساندم تا نماهایی از آنجا داشته باشیم اما متاسفانه همان موقع و بعد از فیلمبرداری چند نما، آقای طالبی از دنیا رفت. بعد از درگذشت او درباره ادامه مسیر فیلم دچار تردید شدم و قصد داشتم با نامگذاری فیلم با عنوان مستند نیمه تمام کار را در این نقطه به پایان برسانم. مساله مهم تر برای من رعایت اخلاق بود. چون متاسفانه برخی فیلمسازان، چندان اولویت اخلاقی ندارند و به نفع جذابیت فیلم شان، اخلاق را نادیده می گیرند. بنابراین من رویکرد اولیه فیلم را تغییر دادم و تهدید را تبدیل به فرصت کردم. برای همین به این سوال رسیدم که بعد از درگذشت پیرمرد، خانواده و فرزندانش می خواهند چه تصمیمی بگیرند. متوجه دودستگی در خانواده شدم؛ یکی می گفت مال پدر را بفروشیم، یکی هم می گفت نه، ما خانه جنگلی پیرمرد را حفظ می کنیم و برای ادامه حرفه پدر، کارگر می گیریم. به همین دلیل در ادامه مستند و با مدیریت وضع پیش آمده، روی فرجام گالش منزل تمرکز کردم.
یعنی با عبور از زندگی شخصیت اصلی، وضع او را به کل گالش ها و سرنوشت حرفه گالشی تعمیم دادید.
دقیقا. انگار که این مشتی نمونه خروار بود. به هرحال تناقض و تضاد فکری پسران پیرمرد ادامه درام را پیش برد. به جز شخصیت محوری آقای طالبی، چند شخصیت و دیدگاه دیگر هم داریم، از جمله پسر کوچک خانواده که می گوید گالش منزل را بفروشیم و برویم زمین بخریم. او به عنوان نسل جوان اشاره به حقیقت اقتصاد بیمار امروز جامعه دارد. پسر بزرگ تر هم به نوعی می خواهد گالش منزل را تخریب کند و بفروشد اما این مساله را با زبان نرم و با بهانه رفع و رجوع نیازهای خانواده و فرزندان شان مطرح می کند. یکی از بزنگاه های اخلاقی من در ساخت و روایت این مستند در همین زمان بود، به جای این که با درگذشت پیرمرد، بخواهم تولید و اتمام مستند را تسریع کنم یا با سکانسی ساختگی و شرح نوشته ای غیرواقعی کار را جمع کنم و به مخاطب حقه بزنم، سه چهار سال صبر کردم تا ببینم خانواده و فرزندان پیرمرد در نهایت به چه جمع بندی می رسند و چه تصمیمی می گیرند. واقعا هم آن چیزی که فکر می کردم، اتفاق افتاد و سرانجام آن میراث معنوی را از بین بردند. برای صرفه جویی اقتصادی در تولید، موفقیت فیلم در جشنواره های خارجی و خوشایند داوران، کاری نکردم، بلکه ایستادم و اتفاقاتی که افتاد را کارگردانی کردم و خودم چیزی ساختگی را خلق نکردم.
خلوص مستندهای مشاهده گرانه
به گزارش جام جم، علی شهاب الدین، کارگردان مستند «گالش منزل» درباره این که چقدر مستندها می توانند حکم تلنگر و هشدار و آسیب شناسی موضوعات مختلف فرهنگی و اجتماعی را داشته باشند، توضیح می دهد: در فیلم های مستند واقعه نگار و مشاهده گرانه، آن قدر خلوص و صداقت و حقیقت نهفته است که حد و مرز ندارد. به همین نسبت و اندازه هم مستندهای این چنینی باورپذیری دارند و با بیان صادقانه واقعه ها و مشاهدات و طرح نکته ها، مخاطبان را تحت تاثیر قرار می دهند. اگر سیاستمداران و مدیرانی که بودجه های فرهنگی و رسانه ای دست شان است، از تولید و نمایش مستندهای واقعی و صادقانه حمایت کنند، شاهد یک فرهنگ سازی تاثیرگذار در سطح جامعه خواهیم بود.
