به‌شدت نیازمند توسعه فرهنگی هستیم

راه شلمچه- سعید عبدالملکی ـ تئوریسین روان‌شناسی توسعه؛ بر اساس تحقیقات روان شناسان؛ مشکلاتی که کشورهای جهان سوم و یا درحال‌توسعه با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند از عامل بنیادی‌تری به‌غیراز عامل‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی نشأت می‌گیرد و آن عامل روان‌شناختی است. رفتار و ذهن نابهنجار و ضد توسعه نه‌تنها روند زندگی فردی را مختل می‌کند بلکه مانع پیشرفت و توسعه در سطح کلان اقتصادی و اجتماعی می‌شود.
اینکه کشور ما روی گنج خوابیده است و از زوایای گوناگون اقتصادی و انسانی رتبه جهانی داریم، به‌عنوان‌مثال؛ رتبه ۵ مواد معدنی جهان هستیم و از حیث چهارفصل بودن آب‌وهوا و حاصلخیزی خاک جزو برترین‌های جهان هستیم، اما در کیفیت زندگی رتبه ٧٠ از ٧١ جهان را دارا هستیم را باید در عامل ریشه‌ای‌تری جستجو کرد.
واقعیت این است که کشور ما به دلیل فشار حداکثری تحریم‌ها، ناکارآمدی مدیریتی و اخیراً بحران کرونا درگیر مشکلات درهم‌تنیده‌ای شده است که نیازمند آسیب‌شناسی و ارائه راه‌حل واقع بینانه است و گرنه؛ دهه‌ها در این حالت باقی می‌مانیم.
در ادوار مختلف ۴٢ سال گذشته دولت‌هایی که سکان‌دار کشور شده‌اند غالباً با شعارهایی مثل توسعه اقتصادی و توسعه سیاسی بر سرکار آمده‌اند و در این راستا دستاوردهایی نیز داشته‌اند لیکن اکثر آن‌ها به‌طورجدی توسعه فرهنگی را پی نگرفته‌اند. درحالی‌که رشد و توسعه فرهنگی به‌مثابه زیربنای اشتغال، سرمایه‌گذاری و توسعه پایدار است.
دو ابر چالش کنونی جامعه ایران یکی اقتصادی و دیگری آسیب‌های اجتماعی است. بی‌شک دولت بدون مشارکت و همیاری مردم قادر به حل مطلوب آن‌ها نخواهد بود. ضروری است به موازی حل این ابر چالش‌ها، توانمندسازی ذهنی و رفتاری مردم نیز در دستور کار جدی قرار گیرد تا روندها به‌صورت هماهنگ پیش برود.
واقعیت این است؛ علاوه بر افت شدید سرمایه‌ی اجتماعی همچون مشارکت، انسجام، شبکه‌های خانوادگی و دوستانه و حمایت‌های اجتماعی، سرمایه‌ی روانی جامعه نیز تحلیل رفته است. تاب‌آوری، اعتماد، خودکارآمدی، شادکامی، امید به آینده، اعتمادبه‌نفس و عزت‌نفس فردی و اجتماعی به‌شدت کاهش‌یافته است. بنابراین؛ برای احیاء سرمایه‌های اجتماعی و روانی جامعه از یک‌سو و کنار آمدن با شرایط پساکرونا و برگشت به زندگی معمولی از دیگر سو، باید جامعه را توانمند و آماده کرد.
متأسفانه هرگاه دولت‌ها روی یک موضوع خاص بیش‌ازاندازه تمرکز کرده‌اند، از رصد و حل موضوعات دیگر وامانده‌اند و آسیب‌های بی‌شماری متوجه خودشان و کشور کرده‌اند. لذا شایسته است تمرکز صرف روی حل مسئله اقتصادی نباشد چراکه اگر اقتصاد اصلاح شود اما جامعه رفتارهای ضد اقتصادی و ضد رشدی داشته باشد پیشرفت چشمگیری رخ نمی‌دهد. مثل فردی که گواهینامه رانندگی نداشته باشد اما سوار بر اتومبیل مدل‌بالا شود و با یک حرکت آن خودرو مدل‌بالا را تبدیل به یک فرغون مچاله شده کند.
با این وصف؛ بایست روی توانمندسازی ذهنی و رفتاری مردم سرمایه‌گذاری کرد و بسیاری از رفتارهای مطلوب را شرطی‌سازی کرد. تنها از این معبر است که می‌توان به حل مشکلات امید بست. چراکه ریشه‌ی بسیاری از مشکلات، بحران‌ها و رفتارهای ضد پیشرفت مثل مصرف‌زدگی، ترافیک، آلودگی هوا، مشکلات زیست‌محیطی، تولید زباله و پایین بودن ساعات کار مفید ادارات و پایین بودن سرانه مطالعه و امثال آن به دلیل ضعف و ناکارآمدی فرهنگ عمومی است. به‌عنوان‌مثال با توصیه‌ای که برای صرفه‌جویی در مصرف برق صورت گرفت حدود سه هزار مگاوات کاهش مصرف اتفاق افتاد و این امر نشان داد که رفتار مصرف‌کننده بسیار تعیین‌کننده است. همچنین منشأ بسیاری از کج‌روی‌ها و نابهنجاری‌ها مثل اختلاس، دزدی، رشوه، زیرمیزی، فساد اداری و مالی، فقدان وجدان کاری، ساخت‌وسازهای نامتعارف، احتکارگرایی، تشنگی قدرت و مقام، غرب‌گرایی و عدم اعتقاد به بنیان‌ها و پتانسیل‌های ملی به دلیل بحران‌های حل‌نشده درونی مثل فرافکنی، جابجایی و احساس حقارت و جبران اتفاق می‌افتد. بنابراین؛ به‌شدت نیازمند توسعه فرهنگی و تقویت دو سرمایه اجتماعی و روانی هستیم. در غیر این صورت تجربه وضعیت کنونی و درخودماندگی ممکن است تا چند دهه طول بکشد و نه‌تنها حل مسئله‌ای رخ ندهد بلکه تبعات ناگوارتری دامن‌گیرمان شود.