به گزارش راه شلمچه، نماز ستون اصلی خیمه دین است. اگر قبول شود، بقیة کارهای انسان قبول‌شده و اگر رد شود بقیة اعمال انسان هم مردود خواهد شد.
این معجون خوش‌ترکیب زیبا، دارای آثار فراوان جسمی، روحی، مادی، معنوی، فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی است؛ مشروط بر آنکه با شرایط لازم برپا شود که از مهم‌ترین شرایط آن داشتن حضور قلب در نماز است. به‌طوری‌که در روایات آمده که از نماز انسان به‌همان اندازه که در آن حضور قلب دارد قبول می‌شود و بقیه رد خواهد شد و طبیعتاً آثار نماز هم به‌اندازه میزان حضور قلب در نماز است؛ پس باید برای تحصیل حضور قلب در نماز راهکارهای لازم را شناخت و آنها را به‌کار گرفت تا از برکات بیشمار نماز واقعی بهره‌مند شد. در این‌جا راهکارهای لازم برای تحصیل حضور قلب را به سه قسمت تقسیم می کنیم؛ راهکارهایی که مربوط به قبل نماز، در حال نماز و راهکارهای مربوط به بعد از نماز است.
راهکارهای تحصیل حضور قلب در نماز
اول: راهکارهای لازم قبل از نماز
1. خودشناسی
تا انسان ارزش جان خود و هدف خلقت خود را نشناسد و همه توجه و همت و آرزو و اهدافش در تحصیل ثروت و امکانات و لذت‌های دنیایی محدود شده باشد و نداند که شناخت و قرب و محبت حق‌تعالی هدف نهائی و بالاترین و شریف‌ترین و شیرین‌ترین لذتی است که می‌توان چشید، نمی‌تواند دل به نماز ببندد و برای آن وقت و حوصله داشته باشد و دنبال اصلاح آن باشد؛ تا جهت شخصیت انسان رو به دنیاست نمی‌تواند جهت قلب خود را به خدا و آخرت متمایل کند؛ از این‌رو زیربنایی‌ترین مسئله در تحصیل حضور قلب مسئله خودشناسی است که باید برای تحصیل آن مطالعه کرد.
2. مراقبه و تقوا
نماز، هم در اعمال دیگر انسان تاثیرگذار است و می‌تواند آنها را اصلاح کند و هم از آنها تأثیرپذیر است. اگر می‌خواهیم در نمازهایمان حضور قلب داشته باشیم باید در طول شبانه‌روز مراقبه داشته باشیم و مواظب باشیم حلال و حرام خدا را در حد توان رعایت کنیم. قلبی که در طول شبانه‌روز، پیوسته با ارتکاب گناهان در حال سیاه‌شدن و سنگین‌شدن است، نمی‌تواند به یک‌باره موقع نماز نورانی و لطیف شود و با عالم نور و معنا ارتباط برقرار کند.
3. مطالعه
انسان طبیعتاً و ذاتاً در پی جلب منفعت است. هرچقدر ارزش و اهمیت مسئله‌ای را درک کرد و تأثیر آن را در خوشبختی خود دریافت طبیعتاً به انجام آن و رعایت شرایط آن‌هم مشتاق و مایل می‌شود. نماز هم از این قاعده مستثنا نیست؛ لذا باید در مورد نماز و اهمیت و آثار فراوان آن و همچنین در مورد اهمیت و آثار حضور قلب معنی و حقیقت و اسرار نماز و اجزای آن مطالعه و شناخت حاصل کرد تا شوق و رغبت لازم برای تحصیل حضور قلب در نماز را به دست آورد.
4. تحصیل نشاط و شادابی و آمادگی جسمی
جسم و روح انسان در یکدیگر اثرگذار هستند. غالباً اگر جسم انسان خسته و کسل و تحت فشارهای مختلف باشد روح انسان هم معذب است و نشاط و شادابی کارهای مختلف بخصوص انجام امور معنوی را ندارد؛ بدین سبب یکی از اقدامات لازم برای تحصیل حضور قلب حفظ نشاط و شادابی بدن موقع نماز است. چنان‌که حضرت علی(ع) فرمود: «هیچ‌‌یک از شما با کسالت و خواب‌آلودگی به نماز نایستد و به خودش نیز فکر نکند؛ زیرا در پیشگاه پروردگارِ خویش قرار دارد. نصیب بنده از نمازش همان‌قدر است که با توجّهِ قلبى او همراه باشد.»
همچنین باید موقع نماز جسم انسان از هر سختی و فشاری در امان باشد. امام صادق(ع)فرمود: «نماز حاقن و حاقب و حازق درست نیست؛ حاقن کسى است که بولش گرفته و حاقب کسى است که غائطش گرفته و حازق کسى است که پایش در فشار است.»
5. انتخاب مکان مناسب
برای موفق‌شدن به حضور قلب در نماز، حتماً نیاز به مکانی مناسب است؛ توجه انسان معمولاً در مکان‌های شلوغ و پر سروصدا و پر رفت‌وآمد، زیاد به این‌طرف و آن‌طرف جلب می‌شود و در نقطه مقابل، مکان خلوت و آرام برای انجام عبادات مناسب‌تر است. بهترین مکان برای انجام عبادات حرم‌های اهل‌بیت(ع) و مساجد است. در روایات هم آثار فراوانی برای مسجد و حتی قدم‌هایی که برای رفتن به مسجد برداشته می‌شود بیان شده است. ازجمله پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمودند: «تا زمانی که در مسجد به سر می‌‌بری خداوند به تعداد هر نَفَسی در آن یک درجه منزلت در بهشت برای تو بالا میبرد و فرشتگان بر تو درود می‌‌فرستند و دَه حسنه برایت ثبت و دَه گناهت پاک می‌شود.»
همچنین مستحب است انسان در منزل خود محلی مناسب و خلوت را به عبادت اختصاص بدهد.
6. انتخاب زمان مناسب
زمانی که برای نماز اختصاص می‌دهیم در کیفیت نماز مؤثر است. اول وقت نماز، آثار و نورانیت خاص به خود را دارد که برای عبادت خدا شرایط مهیئ‌تر است. گویا به انسان در این اوقات برای انجام عبادت باکیفیت‌تر مددهایی می‌شود. ازاین‌رو در قرآن و روایات تأکیدات بسیاری بر نماز اول وقت شده است. ازجمله امام صادق(ع) فرمود: «فضیلت اوّل وقت (نماز) بر آخر وقت همچون فضیلت آخرت بر دنیاست.»
همچنین در روایتی دیگر فرمود: «(نماز) اول وقت موجب رضایت خداوند و نماز پایان وقت بخشش خداوند است و بخشش موقع انجام گناه معنی می‌دهد.»
کنایه از اینکه تأخیر انداختن نماز تا آخر وقت گناه است و نماز در آخر وقت موجب بخشش این گناه است، اما دیگر رضایت الهی که مخصوص نماز اول وقت است را در پی ندارد.
7. فکر
فکر، پیشوای قلب انسان است. لذا انسان به هرچه فکر کند قلب هم به همان سمت توجه پیدا میکند؛ از این‌رو خیلی مناسب است دقائقی قبل از نماز- بخصوص موقع رفتن به سمت مسجد- مقداری سکوت کند و به موضوعات مناسب و مرتبط با عبادت و نماز فکر کند؛ مثلاً به عظمت و جلال و شکوه حضرت حق که لطف کرده و منت گذاشته و اجازه داده که در برابر او بایستد و با او صحبت کند یا به نیازهای زیادی که به رحمت و لطف او در دنیا و آخرت دارد، فکر کند یا در مورد گناهان و خطاها و تنبلی‌ها و سستی‌هایی که انجام داده تفکر نماید یا به عمر و فرصت ازدست‌رفته یا به مسیر طولانی که تا مقام قرب الهی دارد و نیزبه برکات و اهمیت نماز و حالات و سیره اهل‌بیت(ع) و علمای ربانی در نماز بیندیشد یا... پیامبر خدا(ص) به ابوذر غفارى فرمود: «اى ابوذر! دو رکعت نماز کوتاه که با تفکّر و تدبّر همراه باشد بهتر است از شبى را تا به صبح با دلى غافل نمازخواندن.»
8. ذکر
غالب انسان‌ها نمی‌توانند با گفتن تکبیره‌الاحرام به یک‌باره وارد فضای نماز و توجه به حضرت حق بشوند. پس باید بین فعالیت‌ها و کارها و تلفن‌ها و صحبت‌های دنیایی و شروع نماز فاصله انداخت. از این رو در منابع دینی و کلمات بزرگان توصیه شده که علاوه بر فکر که قبلاً اشاره شد، قبل از ورود به نماز مقداری انسان ذکر خدا را بگوید تا کم‌کم توجهش از مادیات منصرف به عالم معنا شود. بخصوص اذکاری مانند استغفار یا ذکر شریف لا اله الا الله که به گفتن آنها توصیه بسیاری شده است و خاصیت پاک‌کنندگی ذهن و قلب را دارند.
در همین راستا در دستورات دینی توصیه زیاد به گفتن اذان و اقامه قبل از ورود به نماز شده است که می‌تواند همین نقش را ایفا کند و انسان را آماده نماز با حضور قلب
نماید.
از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: «هر کس نمازش را با اذان و اقامه بخواند، دو صف از فرشتگان پشت سر او نماز می‌خوانند و اگر بدون اذان و فقط با اقامه بخواند، یک صف از فرشتگان پشت سر او نماز می‌خوانند.»
حضور ملائکه در کنار انسان طبیعتاً دارای آثار وضعی هست و موجب دور‌شدن شیاطین و کم‌شدن وسوسه‌های او و مهیا‌شدن زمینه بیشتر برای تحصیل حضور قلب خواهد بود.
9.پرهیز از امور تشتت‌زا
اگر در طول شبانه‌روز ظرف ذهن و خیال خود را پر از امور مختلف و متعدد و تشتت‌آفرین کنیم که چه‌بسا لغو و بی‌فایده می‌باشند طبیعتاً این شلوغی ذهن زمینه تمرکز در امور مختلف زندگی ازجمله نماز را از بین میبرد. از این‌رو پرهیز از امور لغو، تأثیر زیادی در تمرکز و بالا‌رفتن توان فکری و ذهنی ما دارد. گشت‌وگذار بی‌خود در فضای مجازی یکی از کارهای لغو تشتت‌آفرین است که پرش ذهن و خیال انسان را زیاد میکند.
10. تصمیم و دعا و توسل برای حضور قلب
برای تحصیل حضور قلب نیاز به اراده و تصمیم جدی و تمرین است و خودبه‌خود حاصل نمی‌شود. لازم است قبل از هر نماز این تصمیم در وجود ما تجدید شود. همچنین با دعا و التماس از خداوند متعال کمک خواست و چنان‌که بزرگان توصیه کرده‌اند به اولیای الهی توسل نمود تا کمک کنند ما بتوانیم بهتر و سریع‌تر به حضور قلب در نماز برسیم و لذت و آرامش و برکات بیشمار نماز را به دست آوریم.
دوم: راهکارهای لازم موقع نماز
بعد از شروع به نماز هم لازم است اموری رعایت شود تا حضور قلب انسان بیشتر گردد:
1. تمرین توجه
باید از ابتدای نماز قلب و ذهن را متوجه حضرت حق و معانی نماز و افعال و اذکار آن نمود و سعی و تمرین کرد تا ذهن جای دیگری نرود. هر وقت هم که ذهن جای دیگری رفت و انسان یادش افتاد، دوباره آن را به نماز برگرداند و همین‌طور این مبارزه و تمرین را ادامه دهد. به تعبیر برخی از بزرگان اگر در هرروز بتواند یک ثانیه بیشتر از روزهای قبل حضور قلب در نماز و عبادات خود را حفظ کند بعد از مدت کوتاه به موفقیت‌های بزرگی دست خواهد یافت. این کار در روزهای اول سخت است، اما با گذشت زمان آسان‌تر و گواراتر خواهد بود.
2. گرفتن حالت خشوع در جسم
حالت‌هایی که ما به جسم خود می‌گیریم در وضعیت روحی و نفسانی ما اثر دارد. اگر سر به‌هوا با شانه‌ها بالا و متکبرانه در مقابل حق‌تعالی بایستیم به غفلت و تکبر و غرور و خودبینی نزدیکتریم. در نقطه مقابل اگر سر به‌زیر و با شانه‌های افتاده و دست‌هایی بر ران پا گذاشته‌شده نماز بخوانیم و به محل سجود نگاه کنیم به خشوع قلبی نزدیک‌تر خواهیم بود و زمینه برای حضور قلب بیشتر خواهد بود؛ از این‌رو در روایات به چگونگی حالت جسمانی ما در نماز اهمیت داده شده است. ازجمله حضرت على(ع) فرمود: «مرد نباید در نمازش با ریش خود و یا با چیزى که او را از نمازش غافل و بى‌توجّه میکند، بازى کند.»
3. رعایت آداب نماز
آداب و مستحباتی که برای نماز بیان‌شده هم نقش مهمی در تحصیل حضور قلب دارند. هر چه این آداب را بشناسیم و در حد توان رعایت کنیم حضور قلب ما در نماز بیشتر خواهد بود؛ مثلاً نماز را با آرامش و شمرده بخوانیم، رکوع و سجود و اعمال آن را کامل و با آرامش انجام دهیم، اذکار نمازها را سه بار تکرار کرده و نماز را با صوتی حزین و کمی بلند بخوانیم و... همه این امور در تحصیل حضور قلب در نماز خیلی می‌تواند مؤثر باشد. از پیامبر خدا(ص) نقل‌شده که فرمودند: «کسى که رکوع و سجود نماز را کامل به جا نیاورد، نمازش نماز نیست.»
سوم: راهکارهای لازم بعد از نماز
مواردی هم برای بعد از نماز توصیه شده که می‌تواند در تکمیل نماز و بیشتر‌شدن حضور قلب ما در نمازهای بعدی مؤثر باشد. ازجمله:
1. خواندن تعقیبات و نوافل
حفظ حضور قلب در نماز مانند شرکت در یک مبارزه و مسابقه است؛ چون در روایات داریم که با شروع نماز شیطان هم شروع به ایجاد مزاحمت میکند و مسائل مختلفی که برای انسان مهم است را به یاد او می‌اندازد تا او از یاد خدا غفلت کند. هر مبارزه و مسابقه‌‌ای نیاز به تمرین‌های قبلی دارد؛ بدون تمرین وارد مسابقه‌شدن معمولاً نتیجه مطلوبی ندارد؛ خواندن تعقیبات بعد از نمازها و داشتن خلوت و عبادت در طول شبانه‌روز نقش تمرینی برای تحصیل حضور قلب در میدان نماز را دارد. هرچه بیشتر سر سجاده بنشینیم و با خدا خلوت و راز‌و‌نیاز داشته باشیم و لذت عبادات را بچشیم، برای تحصیل حضور قلب آماده‌تر خواهیم بود. لذا در روایات اهل‌بیت(ع) تعقیبات متنوع و بسیاری با حجم‌های کم و زیاد و با فضیلت‌ها و آثار فراوان و همچنین نوافل نمازها بیان شده که خواندن آنها می‌تواند خیلی نتیجه‌بخش باشد.
امام باقر(ع) فرمودند: «همانا از نماز بنده گاهی نیمی از آن، گاهی یک‌سوم، گاهی یک‌چهارم و گاهی یک‌پنجم آن بالا برده می‌شود و تنها بخشی از نماز که بنده با قلب خود به آن توجه داشته باشد، پذیرفته می‌شود؛ و همانا به نمازهای مستحب دستور داده شده تا کاستی‌های نمازهای واجب را با آنها تکمیل کنند.
2. شکر و استغفار
بعد از نماز، خدا را بر موفقیت بر نماز و آن مقداری که توانستیم حضور قلب داشته باشیم شکرگزاری کنیم تا خداوند این نعمت را زیاد کند و در نمازهای بعد حضور قلب بیشتری داشته باشیم و برای لحظاتی که بی‌ادبی کردیم و از یاد او غافل شدیم استغفار کنیم تا باز به برکت استغفار (چنان‌که در قرآن وعده داده شده) نیرو و قوت بیشتری برای تحصیل حضور قلب در نمازهای بعدی به دست آوریم.
3. پرهیز از ناامیدی
تحصیل حضور قلب در کل نماز کار آسانی نیست؛ لذا نباید از خود توقع بیجا داشته باشیم که یکمرتبه با کمترین تمرین و تلاش به حضور قلب کامل در نماز برسیم. نباید ناامید شد و باید صبوری کرد و تمرین و مبارزه را رها نکرد تا به‌تدریج به نتیجه مطلوب رسید. فراموش نکنیم که از هرکسی به‌اندازه وسع او توقع هست.
نتیجه
رسیدن به حضور قلب در نماز نیاز به انجام اقدامات متعددی قبل نماز و در طول نماز و بعد از آن دارد که با رعایت آنها و با تمرین و صبوری می‌توان کم‌کم حضور قلب در نماز را بیشتر کرد و از خلوت و انس با حق‌تعالی لذت برد و برکات دنیوی و اخروی بسیار نماز را تحصیل نمود. اگر نماز ستون اصلی دین است و حضور قلب شرط اصلی و اساسی نتیجه‌بخش بودن نماز؛ پس باید دریافت که حضور قلب در نماز کلید سعادت انسان است که جا دارد برای تحصیل آن، وقت و انرژی بسیار صرف کرد و از تعدد راهکارهای فوق تعجب ننمود.
منابع برای مطالعه بیشتر
1. حضور قلب در نماز، علی‌اصغر عزیزى تهرانى.
2. حضور قلب در نماز، محمد بدیعى.
3. آداب الصلوه یا پرواز در ملکوت، امام خمینى(ره).
4. اسرار الصلوه، مرحوم میرزا جواد آقا‌ملکى‌تبریزی (ره).
