به گزارش راه شلمچه، تقویم ایرانی بر پایه ی دانش کیهان شناسی و ریاضی و دگرگونی در گیتی و زمین و آغاز زندگی همراه است. یکی از مهمترین مزیت های این تقویم، هماهنگی با فصول است که همین امر موجب شده است که تقویم هجری شمسی دقیق ترین تقویم موجود حال حاضر دنیا باشد.
ابتدا با مفهوم سال شمسی حقيقی آشنا شويد.
سال شمسی حقيقی
مدت زمان بين دو عبور متوالي مركز خورشيد از نقطه اعتدال بهاري است و مدت متوسط آن در ساعت 12 زيجي تاريخ صِفر ژانويه 1900 ميلادي، 24219878/365 شبانه‌روز يا معادل 365 شبانه‌روز و 5 ساعت و 48 دقيقه و 97/45 ثانيه حساب شده است.
مدت متوسط سال شمسي حقيقي، ثابت نيست و سالانه معادل 0000000614/0 شبانه‌روز يا 00530/0 ثانيه از مدت متوسط سال شمسي حقيقي كاسته مي‌شود. مدت متوسط سال شمسي حقيقي ثابت نيست و بر اثر تغييرات تعدادي از مشخصه هاي نجومي، تغيير مي‌كند.
تقويم هجری شمسی بُرجی
اولين بار عبارت « هجري شمسي» در تقويم رسمي سال 4-1303 هجري قمري آمد. اين تقويم را عبدالغفارخان نجم الدوله ( 1259 - 1326 ق) استخراج كرده بود كه در بالاي صفحات آن براي نخستين بار عبارت سال هجري شمسي 1265 به چشم مي آيد. البته عبدالغفارخان نجم الدوله در سالهاي بعد و در تقويم هاي آن روزگار كه به صورت دفترچه اي منتشر مي شد، ستون جديدي براي روزها و دوازده برج حَمَل، ثور، ... و حوت، به طور مرتب درج مي كرد و بدين ترتيب وي براي اولين بار تقويمي را اختراع و ابداع كرد كه امروزه به نام «تقويم هجري شمسي بُرجي» معروف شده است. تا قبل از اين تاريخ، تقويمي كه اساس آن شمسي و مبداء آن هجرت حضرت محمد(ص) از مكّه به مدينه باشد، در ايران رايج نبوده است.
مبدا تقويم هجري شمسي بُرجي، اول بهار سال شمسي است كه در آن هجرت حضرت محمد(ص) از مكّه به مدينه اتفاق افتاده است. اين مبداء مطابق روز جمعه 19 مارس 622 ميلادي(يولياني) است. آغاز يا لحظه تحويل سال، (لحظه عبور مركز خورشيد از نقطة اعتدال بهاري نيمكره شمالي) دقيقاً با محاسبات نجومي تعيين مي‌شود. به اين جهت، اولين روز سال هميشه بر روز اول بهار منطبق است. اين سال از لحاظ استفاده در زندگي روزمره، شامل 365 شبانه‌روز در سال كبيسه است. نام ماههاي اين تقويم(برجها)، به ترتيب همنام با دوازده صورت فلكي قديمي منطقه‌البروج است.(جدول 1) تعداد شبانه‌روز هر برج برابر با مدت حركت مركز خورشيد در همان برج كه به علت حركت ظاهري غيريكنواخت مركز خورشيد روي مدارش از 29 تا 32 شبانه‌روز تغيير مي‌كند. در ضمن اين امكان وجود داشت كه تعداد شبانه‌روز‌‌هاي هر يك از بروج از سالي به سال ديگر تغيير كند.
نوروز (اولِ حَمَل) و كبيسه‌هاي تقويم هجري شمسي برجي از طريق محاسبه لحظه تحويل سال و مقايسه آن با لحظه ظهر حقيقي تعيين مي‌شود. سال كبيسه هر چهار و گاهي هر پنج سال يكبار اتفاق مي‌افتد. دوره دوم مجلس شوراي ملي ايران در ماده 3 قانون محاسبات عمومي، مصوب 21 صفر 1329 مطابق 2 حوت 1289، تقويم هجري شمسي بُرجي را به عنوان مقياس رسمي زمان در محاسبات دولتي پذيرفت(صياد 1373، ص 29).
| رديف | نام | معني |
| 1 | حَمَل | بره |
| 2 | ثور | گاو |
| 3 | جوزا | دوپيكر |
| 4 | سَرَطان | خرچنگ |
| 5 | اسد | شير |
| 6 | سنبله | خوشه |
| 7 | ميزان | ترازو |
| 8 | عَقرب | كژدم |
| 9 | قوس | كمان، كماندار |
| 10 | جَدي | بزغاله |
| 11 | دَلو | آب‌دهنده، آبكش |
| 12 | حوت | دوماهي |
جدول 1
تقويم هجري شمسي
تقويم هجري شمسي كه هم اكنون تقويم رسمي كشور است،ازهر لحاظ به جز در نام و تعداد شبانه روزهاي ماهها همانند تقويم هجري شمسي بُرجي است. نام ماههاي تقويم هجري شمسي ريشه اوستايي دارند: «دي» يكي از القاب اهورامزدا و نام 11 ماه بقيه، اسامي فرشتگان و ياوران اهورامزدا است(جدول 2).
| رديف | نام | معني |
| 1 | فروردين | نيروي پيش‌برنده |
| 2 | ارديبهشت | راستي و پاكي |
| 3 | خرداد | كمال و رسايي |
| 4 | تير | باران |
| 5 | مرداد | جاودانگي و بي مرگي |
| 6 | شهريور | كشور برگزيده |
| 7 | مهر | عهد و پيمان |
| 8 | آبان | آبها |
| 9 | آذر | آتش |
| 10 | دي | آفريدگار، دادار |
| 11 | بهمن | انديشه نيك |
| 12 | اسفند | فروتني و بردباري |
جدول 2
ماههاي فروردين تا شهريور 31 شبانه روز ، ماههاي مهر تا بهمن 30 شبانه روز و ماه اسفند در سالهاي عادي 29 و در سالهاي كبيسه 30 شبانه روز است. نوروز(اول فروردين) و كبيسه‌هاي تقويم هجري شمسي از طريق قاعده نوروز تحويلي- محاسبه لحظه تحويل سال و مقايسه آن با لحظه ظهر حقيقي را براي نصف النهار رسمي ايران- تعيين مي‌شود. طول جغرافيايي نصف النهار رسمي ايران 5/52 درجه شرقي است. در اينجا يكي از دو حالت زير ممكن است اتفاق بيفتد:
- الف- اگر لحظه تحويل سال، بين بعد از ظهر سيصد و شصت و پنجمين و قبل از ظهر سيصد و شصت و ششمين روز سال واقع شود، سيصد و شصت و ششمين روز سال را نوروز، و سال تمام شده را عادي به حساب مي‌آورند
- ب- اگر لحظه تحويل سال، در بعد از ظهر سيصد و شصت و ششمين روز سال واقع شود، سيصد و شصت و هفتمين روز سال را نوروز، و سال تمام شده را كبيسه به حساب مي‌آورند. (صياد 1373، ص 30)
بررسيهاي انجام شده نشان مي‌دهد كه كبيسه‌هاي تقويم هجري شمسي تثبيت شده نيستند و به صورت هر چهار و گاهي هر پنج سال يكبار اتفاق مي‌افتند(براي اطلاع از نظرات مختلف درباره آرايه کبيسه هاي تقويم هجري شمسي رجوع كنيد به قاسملو ص. 93- 143).
در دوره پنجم مجلس شوراي ملي ايران بر اساس قانوني(مصوب 11 فروردين 1304 هجري شمسي) ، بروج به ماههاي فارسي تغيير يافتند و از نوروز 1304 ، تقويم هجري شمسي به عنوان تقويم رسمي كشور، جايگزين تقويم هجري شمسي بُرجي شد(عبدالهي، ص 331).
برتري‌های تقويم هجری شمسی
تقويم هجري شمسی از لحاظ نجومي و طبيعی، از بهترين و دقيق‌ترين تقويم‌های جهان است. دلايل برتری اين تقويم را مي‌توانيم به اين ترتيب بيان كنيم:
- الف- مدت سال شمسي، نوروز و كبيسه‌هاي تقويم هجري شمسي، دقيقاً بر مبناي محاسبات نجومي تعيين مي‌شود. تقويم هجري شمسي، تنها تقويم متداول در جهان است كه علاوه بر كبيسه‌هاي چهارساله، كبيسه پنج ساله نيز دارد. وجود كبيسه‌هاي پنج ساله، باعث انطباق دايمي و دقيقتر تقويم هجري شمسي با فصول طبيعي مي‌شود.
- ب- تعداد روزهاي ماههاي تقويم هجري شمسي مبناي نجومي و طبيعي دارد. به عبارت دقيقتر، تعداد روزهاي ماهها با مدت حركت ظاهري غيربكنواخت مركز خورشيد روز دايره البروج و عبور از دوازده صورت فلكي منطقه البروج، هماهنگي كامل دارد. مركز خورشيد، نيمه اول مدار ظاهري خود (شامل فصول بهار و تابستان) را در مدت 186 شبانه‌روز و نيمه دوم مدار ظاهري خود (شامل فصول پاييز و زمستان) را در سالهاي عادي و كبيسه، به ترتيب در 179 و 180 شبانه‌روز طي مي‌كند.
- ج- آغاز سال تقويم هجري شمسي، با سالگرد تولد بهار و آغاز شكوفايي دوباره طبيعت شروع مي‌شود. در سير تاريخچه تحول تقويم در جهان، هرگز تقويمي كه اغاز سال آن همواره با آغاز بهار شروع شود، در هيچ مدرك و سند و يا ماخذ نجومي، تاريخي، ديني و ... ذكر نشده است.
تاریخ تقویم ایران
کهن ترین تقویم در ایران
حرکت خورشید به دلیل نقش مهم و اساسی که در به وجود آمدن فصول داشت نزد کشاورزان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بود؛ لذا طرح تقویمی که در آن نقش اصلی خورشید گنجانده شده باشد برای تعیین زمان کشاورزی ضروری بود. گذشته از آن نباید موقعیت برپایی مراسم و رویداد های مذهبی را در روند شکل گیری و پیدایش تقویم از نظر دور کرد، آن هم کشوری همچون ایران که از دیرباز پس زمینه ی مذهبی داشته است. پس در آن زمان که کشاورزان عمدتا انسان های مذهبی نیز بودند اقدام به تدوین تقویمی کردند که کشاورزی و مذهب در آن نقش اساسی را برای تعیین زمان بر عهده داشتند.
تقویم در دوره ی هخامنشیان
با استناد به اسناد گوناگونی مانند کتیبه ی داریوش اول در بیستون که به زبان عیلامی است، به وساطت عیلامی ها تقویمی با نام تقویم هخامنشی پدید آمد که از ارکان تقویم شمسی-قمری بابلی بود. این تقویم دارای نه ماه بود و در آن، سال های عادی 354 و 355 روز و سال های کبیسه 383 روز یا 384 روز محاسبه می شد. هر قوم مبداء تقویم خود را با به تخت نشستن پادشاه خود محاسبه می کرد که البته این امر در حوزه ی فرهنگ ملی و اقوام، امری عادی به حساب می آمد.
از نظر برخی از مورخین، در ایران باستان نوعی تقویم به نام اوستایی نو به کار می رفته است که در اوایل حکومت داریوش اول تنظیم شده بود. البته این نظریه به شدت رد شده است. یا حتی برخی معتقدند که در شمال غربی ایران، کاپاروکیا، نوعی تقویم با نام زرتشتی رواج داشته است که رواج این تقویم نیز مورد تایید منابع تاریخی نیست.
بعد از حمله اسکندر به ایران تلفیقی از تقویم یونانی و بابلی در ایران رواج یافت که تقویم سلوکی نامیده می شد و درنواحی تحت سلطه ی سلوکیان استفاده می گشت. مبداء این تقویم 312 سال پیش از میلاد، یعنی پس از پا گرفتن امپراطوری سلوکوس یکم بود.
تقویم در دوره اشکانیان
سلسله ی اشکانی در نواحی شرقی ایران ایجاد شد و طبیعی است با استفاده از پدیده های مختص به خود شروع به بازسازی و احیای دوباره مملکت کنند؛ که البته تقویم نیز یکی از این جنبه هاست. با سابقه ای که در این قسمت از نواحی ایران در خصوص تقویم های شمسی وجود داشت، اشکانیان تقویم شمسی ایرانی( زرتشتی) را رسمیت بخشیدند.
البته این نکته حائز اهمیت است که مثل هر پدیده و دستاوردی بشری-تمدنی این فراگرد تعویض تقویم نیز به صورت ناگهانی و خلق الساعه نبوده است. امروز مدارکی در دست داریم که نشان می دهد چند ده سال تقویم های شمسی-قمری بابلی در قلمرو سلسلسه اشکانیان رواج داشته است و بعدا تقویم شمسی جایگزین آن گردیده است.
تقویم در دوره ی ساسانیان
بعد از اشکانیان نوبت به ساسانیان می رسد که عملا خود را دنباله ی سلسله ی اشکانی می دانستند. دراین زمان تقویم شمسی ایرانی با روش کبیسه گری زرتشتی در ایران رسمیت می یابد که در آن، سال 365 روز و 6 ساعت است و از جمع آوری شش ساعت باقیمانده، هر 120 سال، یک ماه به سال اضافه می شود، به بیان دیگر یعنی در هر 120 سال شمسی، یک سال سیزده ماهه داشتند.
می دانیم که مرکز حکومت ساسانی در غرب ایران و نزدیک به خرابه های تمدن بابل بوده است. بنابراین نقشی که در این میان باید برای ساسانیان قائل شد، انتقال تقویم شمسی از شرق به غرب ایران است. در هر صورت، تقویم شمسی ایران با تحمل فراز و نشیب ها و گذر از جریان های تاریخی فراوان به تکامل خود، خصوصا در حوزه ی تمدن اسلامی، ادامه داد. این تقویم به کوشش بزرگ مردانی چون خواجه عبدالرحمن خازنی، حکیم عمر خیام و دیگران بصورت دقیق ترین و بی نقص ترین تقویمی که انسان تاکنون موفق به ابداع آن شده است، در می آید و بدین شکل به ما سپرده می شود.
تقویم ایرانی پس از اسلام
بعد از ورود اسلام به ایران و انقراض سلسله ی ساسانی، تقویم هایی با نام های متفاوت با فواصل زمانی معین رواج پیدا کرد که در زیر به بررسی هر کدام از آنها می پردازیم و در انتها با بیان نکاتی مبحث را به پایان می رسانیم. اسامی تقویم های رواج یافته در ایران بعد از ورود اسلام به شرح زیر می باشد.
- تقویم یزدگردی
- تقویم مجوسی
- تقویم خراجی
- تقویم جلالی
- تقویم حیوانی(غازانی)
- تقویم هجری شمسی
- تقویم شاهنشاهی
